Bertsoaren kontzepzio kasik mistiko hori zineman sakonen landu zuena Fernando Larruquert dugu (Irun, 1934). Haren begia, Pio Caro-rena bezala, kanpokoa izanik ere, sakontasunaren bila abiatzen da eta Oteizaren bidetik, bertsoaren esanahi sakona bilatzen du bere filmetan. 1979an mustutako Euskal Herri Musika film luzean, adibidez, Euskal Herriko jatorrizko musikaren inguruan egiten duen ibilbidean, leku garrantzitsua aitortzen dio bertsolaritzari. Maurizia pandero-jotzailea edo Koxme Lizaso agertu ondotik, Artze anaien txalapartarekin lotuta, eszena oso bat dedikatzen zaio bertsoari, Jon Lopategi eta Lazkao Txikiren bidez.
Eszenaratzea esanguratsua da. Supazterraren ondoan, mahaian jarrita ageri dira bertsolari biak, haien artean apaiz bat dagoela. Transmisioari konsagratutako etxeko lekurik goxoenean daude, beraz; beheko suareninguruan, amonak haurrei euskaraz ipuinak kontatzen dizkien txokoan. Lazkao Txikik erreferentzia egiten dio horri, bertso batean: “amonatxoa ipuin jario / ilobaren begi dirdira”.
Baina Pio Caro Barojaren lanetan bezala, hemen ere bertsoa ez da aski bere baitan. Larruquertek beharrezkoa du fenomenoa azalduko duen boz autorizatu eta kultu bat. Kasu honetan (beste askotan bezala), apaiza izango da hori. Horrek honela hasten du bere interbentzio luzea:
“Gure literatura jatorra bertsolaria da, eta bertsolariak ez ditu behin ere bere kantuak idatzita ipini. Parra-parra hitzetik dariola kantatzen du beti. Gure literatura jatorra bertsolarien ezpainetan bizi da. Beste herrietako literatura liburuetan dago, ura ur putzuetan bezala. Gure literatura ez da putzua, iturria da” (…).
Filmak ez zuen arrakasta handirik izan, baina hala ere, euskal esentzien bilaketak eta filmaren edertasun plastikoak, hainbat jende txunditu zuen. Oteiza honela mintzatu zen Larruquerten lanaz:
“Es una magistral pieza cinematográfica (…) Como cine, la propia estructura narrativa se comporta como canción, imágenes, luz, movimiento, la cámara canta en euskera, no hay centros, no hay acentos, todos lo son y todo se descentra, todo como un río, cambia de velocidad y se inmoviliza y silencia, flotante la imagen, la luz movediza, nuestra luz cóncava, otoñal, receptiva, se enciende y se oscurece…”
Gisa guziz, Larruquerten lan garrantzitsuena (eta bide batez esateko, euskal zinemagintza gehien markatu duena), 1968an Nestor Basterretxearekin batera zuzendu zuen Ama Lur dugu. Basterretxea ere GAUR taldekoa zen, Oteiza eta Mendiburu bezala, eta film horren atzean, inoiz baino argiago agertzen da Orioko erraldoiaren itzala.
Asko idatzi da Ama Lur-i buruz eta ez naiz, beraz, esanda dagoen ezer errepikatzen hasiko, baina azpimarratu beharrekoa da bertsolaritzak filmean jokatzen duen paper garrantzitsua. Bai fondoan, bai forman.
Hasteko, bada eszena oso bat bertsolaritzari dedikatua. Euskal Herri Musika-n bezala, dei-oihua txalapartarena da, eta horrek mugatzen du, nolabait, eszena; hasieran metaforikoki, laiarekin soroan lanean ari diren lau gizonekin eta, bukaeran, Artze anaiekin. Xalbador eta Abel Muniategiren bertsoak entzuten diren bitartean, han eta hemengo imajinak ikusten ditugu. Bertsolariak agertzen diren koadro kostunbrista batekin hasi eta gero lan-eszenak, aitona-amonak baserri batean eta jai giroko herri bazkariak. Artze anaien txalapartaren ostean, Oteizak idatzitako ondorengo testua entzuten da off-ean:
“Poetas populares, bersolaris nuestros. El pastor Xalbador y Muniategi el universitario. Se han reunido desde los dos lados del Bidasoa llamados por la fuerza del amor fraterno y se han abrazado en las viejas playas incadas en la tierra. Nos dicen que son hijos de un mismo pueblo; ramas de un mismo arbol, y hablan una misma lengua. Nos recuerdan la antigüedad de nuestro ser vasco; las razones vitales que la mantienen y la obra siempre renovadora de la juventud. Txirrita, Udarregi, Pernando Amezketarra, Enbeita, Basarri, Uztapide y tantos otros…. Voces de la conciencia popular, crítica, sátira, los bersolaris improvisan sus ideas y las plantan en las plazas y frontones de nuestros pueblos; antiguas y nuevas voces; palabras proféticas; imagen viva del alma vasca; alma de un pueblo cuya historia podría redurcirse al lema que ostenta una vieja casa de Laburdi: “Ni tiranos ni esclavos”. La flor de lo intelectual en la rama, la rama de lo popular en el tronco, y el tronco y la raiz de la lengua y la tradicion en la tierra.”
Protagonistetako batek, Abel Muniategik, ondo gogoan dauka film haren grabaketa. Egiaz, dirudiena baino inprobisatuagoa izan zela azaldu du, sakontasun karga handirik gabe; agian, zuzendarietako bat ere ez zelako euskalduna. “Nestor eta Jose Luis Etxegarai produktorea ezagutzen nituen, eta ni baino bertsolari handiagoak baziren arren, filmaren gakoetako bat “kontrastea” izatea nahi zutelako deitu zidaten. Orduan, zuzenbide ikaslea nintzen Bilbon eta hala pentsatu zuten, artzaina eta unibertsitarioa elkarrekin ateratzea”. Muniategik, orotara sei bat urteko bertsolari bizitza izan zuen, eta ordurako Bizkaiko bi finaletan kantatu bazuen ere, egia da bazela bera baino bertsolari famatuagorik. Kontatu duenez, zuzendariek ere ez zuten oso argi zer zen bertsolariei eskatzen zietena. Irungo txalet batera eraman eta jardineko zuhaitz batetik mikroa eskegita, “Aqui mismo” esan, eta bertsotan hasteko eskatu zieten. Bi bertsolariak galdu xamarrik aurkitu ziren. “Ez zen ohikoa egoera eta, ez genekien ondo zer egin. Xalbador poltsikoan korbata zuela etorri zen Urepeletik, pelikulan dotore atera behar zuela eta. Orduan, ea zenbat bertso kantatu behar genituen galdetu genien”, kontatu du Muniategik. “Pues… pocos, pocos.”, erantzun zioten zinemagileek. Eta gaia? “Pues sobre lo que querais”. Eszena laiekin lanean ari ziren gizon batzuekin hasiko zela esan zion Basterretxeak Muniategiri, eta hala, laiei erreferentzia eginez hasten da Ama Lur-eko bertso saioa.
Gaur egunetik begiratuta, Muniategi pozik dago proiektu hartan parte hartu izanaz, baina hala ere, pena dauka gauzak gehiago landu ez zirelako. “Tira, saioa ondo atera zen eta beraz, ez dago gaizki. Baina…. apur bat gehiago sakonduz gero, askoz hobeto egon zitekeen”.
Ama Lur-ek bertsoarekin daukan harreman berritzaileena ez dago, edonola ere, eszena horretan. “Euskal arnasa” bilatzen duen muntaketaren kontzepzioa da, dudarik gabe, Ama Lur berezi egiten duena, arnas horretan sinetsi edo ez sinetsi. Izan ere, filmak euskal erritmoa izan zezan, bertso baten egiturari jarraitzen saiatu ziren Larruquert eta Basterretxea. Juanmi Gutierrez ikertzaileak honela deskribatzen du esperimentua “Sombras en la caverna. El tempo vasco en el cine” liburuan:
“La técnica del “Atzekotz Aurrera” (De atrás hacia adelante) tan querida por los Bertsolariak está presente en la génesis del film. Fernando Larruquert narró a este cronista una charla que mantuvo con el pastor-bertsolari Fernando Aire, inolvidable “Xalbador”: “Cuando me han señalado un tema, dispongo de pocos segundos para improvisar. Primero se me ocurre el final y dentro de él la rima con la que finaliza la última palabra. Más tarde pienso cómo comenzaré. Muchas veces recojo alguna idea que el contrincante ha dejado en su intervención y la empleo como pie de apoyo. Comienzo a cantar, sin más. El medio no lo he pensado todavía, pero no me preocupa. Voy encadenando frases, casi sin saber cómo, y el bertso llega, inexorablemente, al final que tenía previsto”. “Ama Lur” está construida de esta manera. Desde la gestación misma del proyecto, Néstor Basterretxea y Fernando Larruquert tuvieron claro que el tema Gernika –sus fueros– el juramento de los reyes españoles, el árbol como símbolo de la independencia vasca, etc., tenía que ser el punto de llegada hacia el que había que dirigirse. Hacia esa singladura encaminaron las argumentaciones, guiños, sensaciones, juegos y símbolos que componen el film.
Ya en el prólogo, antes de los títulos de crédito, esboza los temas del final, de forma menos explícita, más tibia y ambigua. La parte central no es más que el desarrollo del tema presentado al comienzo: somos vascos, formamos parte de un pueblo singular, con costumbres y lengua bien definidas. Pero ¿qué es eso de “Pueblo singular”, que se ha anunciado como postulado?. El final retoma el punto de partida, enriquecido con la parte mediana, y saca la conclusión a la que se quería llegar. Conscientes, por inteligencia y sensibilidad, de nuestra condición de vascos, afirmamos la voluntad de exigir que se respete nuestro derecho a la singularidad.”
Baina egitura orokor horrez gain, Larruquertek eszena guzien muntaketa kopla zaharrak bezala eraikitzea erabaki zuen. Juanmi Gutierrezen hitzetan:
“Otra técnica de literatura oral utilizada en la construcción de Ama Lur es la ya citada de utilización de la lógica poética en los encadenamientos o Transiciones, propia de las Kopla Zaharrak. Recordemos que el peculiar estilo de los encadenamientos en las Kopla Zaharrak, rechazaba una relación puramente racional o de orden transcendental, para centrarse en la relación, no de idea a idea, sino de imagen a imagen, de impresión sensible a impresión sensible. Es la lógica poética, aquella que funciona por relaciones sensibles, por conexiones y asideros perceptibles a la sola imaginación y a los sentidos. Es un “saltar de rama en rama”, al abrigo y amparo de relaciones no intelectuales sino sensibles.”
Hala, Ama Lur-en, leihoen egur horizontalen plano batetik, zuhaitzez betetako baso baten planora igaroko gara. Edo bizkarrean harri handia duen harrijasotzailearen planotik, frontoian hegan ari den pelota txikiaren planora.
Bertsoaren lengoaia- zineman aplikatzeko saiakera honek ez zuen jarraipen handirik izan. Hala ere, egin dira gerora ere antzeko esperimentu batzuk. Berriena, agian, 2007an Juanmi Gutierrezek berak mustutako Angor dokumentala, non egileak, hamarreko txiki baten egitura segitzen duen narrazioaren bizkarrezur gisa.
Irudiz eta euskaraz 